Cosmicómic: o cambio cosmolóxico no Século XX

Materias onde traballar co cómic: Física e Química, Ciencias da Natureza, Filosofía-Antropoloxía, Tecnoloxía (no tema Tecnoloxías da Comunicación)

Outras obras para traballar en clase: CONTACT (novela de Carl Sagan e película de R. Zemeckis con Jodie Foster)

Cosmicómic: El descubrimiento del Big Bang  de Amedeo Balbi e Rossano Piccioni (Ed. Salamandra)  é o primeiro cómic comentado en EFERVESCIENCIA. Foi escollido non pola súa calidade artística (o debuxo é correcto, funcional, ao servizo da historia) senón por ser unha obra que ilustra unha historia apaixonante e un tema de grande relevancia científica (o cambio de paradigma cosmolóxico ao longo do século XX) dun xeito coral, poñendo a énfase na ciencia como proceso colectivo de ensaio-erro e debate permanente coas ideas preconcibidas, e non coma resultado pechado veraz (xusto ao contrario de como adoitamos ensinar a ciencia nas clases, máis coma unha relixión revelada de verdades únicas e incuestionables).

É moi interesante ver a grandes científicos coma Einstein cometendo graves erros de apreciación científica, sepultando ideas innovadoras de científicos menos relevantes e máis tarde dando o seu brazo a torcer e recoñecer o seu erro (esa é precisamente a grandeza de moitas persoas adicadas á ciencia e iso é un dos grandes temas que non estamos a ensinar en clase de ciencia: a súa metodoloxía).

Algúns dos protagonistas

A historia debería ser coñecida por calquera docente: en 1964 Penzias e Wilson, radioastrónomos, captan un ruído de fondo permanente e omnipresente nas antenas. Despois de descartar outras posibilidades e dun proceso investigador chegamos a unha conclusión: estamos a “escoitar” o eco residual do Big Bang, é dicir temos un medio para investigar cando e como naceu o actual Universo. Ao longo da investigación van aparecendo grandes investigadores que contribuíron ao cambio da visión cosmolóxica ao longo do século XX: Einstein, Gamow, Hubble, Hoyle, Lemaître…Ningún deles foi quen de completar o puzzle enteiro o cal demostra unha vez máis que a Ciencia é ante todo un traballo colectivo, e que nas clases cando falamos de científicos individuais (normalmente só citando as “súas” leis ou facendo referencia aos “seus” descubrimentos relevantes) estamos a cometer un descontextualización, poñendo a énfase no traballo e nas capacidades individuais de grandes xenios (todos homes brancos, porque as mulleres e as outras etnias as invisibilizamos).

A historia funciona tamén coma exemplo de serendipia (achega fortuita, descubrimento casual) algo moi presente na Historia da Ciencia e da Tecnoloxía pero que cando se presenta en clase (por exemplo, ao falar dos antibióticos) queda reducido a un nivel de anécdota ou azar, ocultando que o relevante foi a capacidade investigadora das persoas para por en cuestión os datos, interpretacións e paradigmas anteriores. É dicir, a maioría de nós non seriamos quen de facer un achega científica por moita casualidade que tiveramos se non temos claro a(s) metodoloxía(s) de investigación. E iso é o que podemos ilustrar na clase con unha lectura coma esta.

Cómics para ensinar Ciencia e Tecnoloxía?

Si, e tamén películas, novelas, videoxogos, visitas a museos…Pensar que estamos a ensinar ben unha materia “de ciencias” centrándonos só na adquisición de contidos técnicos mecánicos (resolución de problemas estandarizados coa aplicación mecánica de fórmulas, conceptos illados e non significativos…) é de entrada incumprir coas diversas leis educativas que sinalan moi claramente a obrigatoriedade dunha contextualización social da ensinanza das ciencias e da Tecnoloxía. A maiores na época que vivimos, de acumulación desbordante de información, é necesario un enfoque interdisciplinario e integrador se queremos que a educación sexa algo máis que acumular notas. A maioría do alumnado recibe as ensinanzas científicas dun xeito moi pouco científico (segundo unha enquisa recente o 67% do alumnado de ESO non vai ao laboratorio de ciencias), pero tamén dun xeito moi pouco humanístico: descontextualizada da Historia, da cultura, da Ética e da política. Para isto é precisamente para o que poden servir os cómics que iremos comentando neste blog e no programa EFERVESCIENCIA: familiarizar ao alumnado co contexto da ciencia e d@s científic@s, a metodoloxía e os procesos (tan distintos entre sí) que se seguiron nas achegas científicas.

Nas últimas décadas o cómic ven sendo unhas das artes máis dinámica, aínda que no noso pais para gran parte dos adultos en xeral e do profesorado en particular é unha arte menor, algo para que lean os rapaces e rapazas (no mellor dos casos) namentres non collen gusto á lectura “de verdade”. Que en plena era audiovisual non nos decatemos que temos que educar no e co Visual se non queremos ter un poboación pseudoanalfabeta demostra a falta de visión educativa e/ou o conservadorismo cultural que dominan as nosas aulas.

A maiores nos últimos anos teñen xurdido magníficas obras de divulgación científica en formato cómic (á par que algúns dos mellores reportaxes xornalísticos da actualidade tamén teñen formato de cómic; baste citar en castelán OSCURIDADES PROGRAMADAS de Sarah Glidden (Ed. Slamandra)). Obras que deberían estar en todas as bibliotecas dos IES, e que o profesorado debería inserir nas súas programacións de aula, ben coma traballo obrigatorio ou voluntario avaliado (creando secuencias didácticas) ben como lecturas recomendadas (de novo as Leis educativas obrigan a ter un escolma de lecturas por materia e a participar no Plan Lector das escolas).

Agardo que algunha das obras aquí referenciadas podan servir a algún profesor/a a mellorar as súas clases.